NCERT Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 6 सौहार्द प्रकृते: शोभा Hindi & English Translation
Class 10 Sanskrit Chapter 6 सौहार्द प्रकृते: शोभा पाठ- परिचय -यह पाठ परस्पर स्नेह एवं मैत्री भाव से पूर्ण व्यवहार हो, इसका बोध कराता है। अब हम देख रहे हैं कि समाज में लोग आत्माभिमानी हो गये, वे आपस में तिरस्कार करते हैं। स्वार्थपूर्ति में लगे हुए वे दूसरों के कल्याण के विषय में कुछ भी नहीं सोचते हैं। उनके जीवन का उद्देश्य अब यह हो गया है- नीच, उच्च और अति नीच उपायों से फल ही सिद्ध होना चाहिए।
अतः समाज में आपस में स्नेह की वृद्धि के लिए इस पाठ में पशु-पक्षियों के माध्यम से समाज में व्यवहार किया हुआ, आत्मसम्मान दिखाते हुये प्रकृति माता के माध्यम से अन्त में निष्कर्ष स्थापित किया कि समय पर सभी का महत्व होता है, सभी एक-दूसरे पर आश्रित है अतः हमें अपने कल्याण के लिए आपस में प्रेम और मैत्रीपूर्ण व्यवहार से रहना चाहिए।
वनस्य दृश्यं समीपे एवैका नदी वहति । एकः सिंहः विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनाति । क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति।
हिन्दी अनुवाद:- जंगल का दृश्य है। पास में ही एक नदी बह रही है। एक शेर आराम से विश्राम कर रहा है। तभी एक वानर आकर उसकी पूँछ हिलाता (मरोड़ता) है। नाराज हुआ शेर उस पर प्रहार करना चाहता है परन्तु बन्दर तो उछलकर पेड़ पर चढ़ जाता है। तभी दूसरे पेड़ से दूसरा बन्दर सिंह के कान को खींचकर वृक्ष पर चढ़ जाता है।
एवमेव वानराः वारं वारं सिंहं तुदन्ति क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः घावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति । वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशी दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
हिन्दी अनुवाद:- इस प्रकार बन्दर बार-बार सिंह को परेशान करते हैं। नाराज हुआ सिंह इधर-उधर दौड़ता है, दहाड़ता है। परन्तु कुछ भी करने में असमर्थ है। वानर हँसते हैं और वृक्ष के ऊपर विविध प्रकार के पक्षी भी सिंह की ऐसी स्थिति देखकर प्रसन्नता से मिला कलरव करते हैं।
प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत.
(क) वनराजः के दुरवस्थां प्राप्तः ?
उत्तर वानरैः।
(ख) कः वातावरणं कर्कश ध्वनिना आकुली करोति ?
उत्तर काकः।
(ग) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते
उत्तर आदर्श छात्रः।
(घ) कः आत्मानं बलशाली, विशालकायः पराक्रमी च कथयति ?
उत्तर गजः।
(ङ) वकः कीदृशान् मीनान् क्रूरतया भक्षयति ?
उत्तर वराकान्
प्रश्न 2. अधोलिखित प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत ।
(क) निःसंशय कः क्रूतान्त मन्यते ?
उत्तरम् – यः नृपः वित्रस्तान् पीड्यमानान् जन्तूनं परैः न रक्षति सः निःसंशयः पार्थिव रूपेण कृतान्त ।
(ख) वकः वन्यः जन्तूनां रक्षोपायाम् कथं चिन्तयितुं कथयति ?
उत्तरम् अहं तु शीतले जलं बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्न स्थितप्तज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तमिष्यामि ।
(ग) अन्ते प्रकृति माता प्रविश्य सर्वप्रथमं किं वदति ?
उत्तरम् – भो भोः प्राणिनः यूयं सर्वे एव मे सन्ततिः कथं मिथः एव कलहं कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः ।
(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा कथं विप्लवेत् ?
उत्तरम् – यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा-जलधौ अकर्णधारा नौरिव विप्लवेत्
(ङ) मयूरः कथं नृत्य मुद्रायां स्थितः भवति ?
उत्तरम् – मयूरः पिच्छान् उद्घाट्य नृत्य मुद्रायां स्थितः भवति ।
(च) ‘अन्ते सर्वे मिलित्वा’ कस्य राज्याभिषेकस्य तत्पराः भवन्ति ?
उत्तरम् – अन्ते सर्वे मिलित्वा उलूकस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्ति ।
(छ) अस्मिन्नाटके कति पात्राणि सन्ति?
उत्तरम् – अस्मिन्नाटके द्वादश पात्राणि सन्ति ।
प्रश्न 3. रेखाङ्ङ्कित पदमाधृत्य प्रश्न कुरुत
(क) सिंहः वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थः एव आसीत् ।
उत्तर सिंह वानराभ्यां कस्याम् असमर्थः एवासीत् ?
(ख) गजः पशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति ।
उत्तर गजः पशून् तुदन्तं केन पोथयित्वा मारयति ?
(ग) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तर वानरः आत्मानं कस्मै योग्यः मन्यते ?
(घ) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना ।
उत्तर मयूरस्य नृत्यम् कस्याः आराधना ?
(ङ) सर्वे प्रकृति मातरम् प्रणमन्ति ।
उत्तर सर्वे काम् प्रणमन्ति ?
प्रश्न 4. शुद्ध कथनानां समक्षम् (आम्) अशुद्ध कथनानां च समक्ष (न) इति लिखत-
उत्तरम् – (क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति । (न)
(ख) का का इति वकस्य ध्वनिः भवति (न)
(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति । (आम्)
(घ) गजः लघुकाय निर्बलश्च भवति । (न)
(ङ) मयूरः वक्रस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानितं मन्यते । (आम्)
(च) अन्योन्य सहयोगेन प्राणिनां लाभः जायते। (आम्)
प्रश्न 5. मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत (स्थितप्रज्ञ, यथासमयम्, मेध्यामेध्य भक्षकः, अहिभुक्, आत्मश्लाघाहीनः, पिकः)
(क) काकः. भवति
(ख). ..परभृत् अपि कथ्यते ।
(ग) वकः अविचलंइव तिष्ठति ।
(घ) मयूरः उति नाम्नाऽपि ज्ञायते ।
(ङ) उलूकः पदनिर्लिप्त चासीत् ।
(च) सर्वेषामेव महत्वं विद्यते.
उत्तरम् – (क) मेध्यामेध्य भक्षकः (ख) पिकः (ग) स्थितप्रज्ञः (घ) अहिभुक् (ङ) आत्मश्लाघाहीनः (च) यथासमयम्
प्रश्न 6. वाच्य परिवर्तनं कृत्वा लिखत-
(क) त्वया सत्यं कथितम् ।
उत्तर त्व सत्यं अकथयः ।
(ख) सिंहः सर्वजन्तून् पृच्छति ।
उत्तर सिंहेन सर्वजन्तवः पृच्छ्यन्ते।
(ग) काकः पिकस्य सन्तति पालयति ।
उत्तर काकेन पिकस्य सन्ततिः पाल्यते ।
(घ) मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः वनराजः वा कृतः ।
उत्तर मयूरं विधाता एव पक्षिराज वनराजं वा कृतवान् ।
(ङ) सर्वेः खगैः कोऽसि खगः एव वनराजः कर्तुमिष्यते स्म ।
उत्तर सर्वे खगाः कमपि खगं एव वनराजं कर्तुम् इच्छन्ति स्म ।
(च) सर्वे मिलित्वा प्रकृति सौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वन्तु ।
उत्तर सर्वैः मिलित्वा प्रकृति सौन्दर्याय प्रयत्नः कर्त्तव्य ।
प्रश्न 7. समास विग्रहं समस्तपदं वा लिखत-
(क) तुच्छ जीवै………
(ख) वृक्षोपरि
(ग) पक्षिणां सम्राट……
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः…… ।
(ङ) अपूर्वम्………….
(च) व्याघ्नचित्रको
उत्तरम् –
(क) तुच्छः च असौ जीव तैः च
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ग) पक्षिसम्राट्
(घ) स्थित प्रज्ञाः
(ङ) न पूर्वम्
(च) व्याघ्रः च चित्रकः च